Σε μια εποχή που η τεχνολογία παίζει ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην καθημερινότητά μας, η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (AI) στην ψυχική υγεία αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της, κυρίως μέσω εφαρμογών και εργαλείων αυτόματης συμβουλευτικής. Το καίριο ερώτημα που προκύπτει είναι: «Πόσο μπορεί η AI να αντικαταστήσει τη θεραπευτική σχέση και την ανθρώπινη παρουσία στη θεραπευτική διαδικασία;»
Αφορμή για το ερώτημα αυτό αποτέλεσε ένα πρόσφατο γεγονός με έναν έφηβο, θεραπευόμενός μου, ο οποίος μοιράστηκε κατά τη διάρκεια της συνεδρίας του μια ενδιαφέρουσα εμπειρία που είχε με μια εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης. Στην προσπάθειά του να οργανώσει τη ζωή του, στράφηκε στην εφαρμογή για κάποιες συμβουλές. Προς έκπληξή του, ο διάλογος που ανέπτυξε με την εφαρμογή του θύμισε τη θεραπευτική διαδικασία και ταύτισε την ΑΙ με εμένα.
Όντως, η τεχνητή νοημοσύνη έχει ήδη εισέλθει στον τομέα της ψυχικής υγείας μέσω διαφόρων εργαλείων και εφαρμογών που αξιοποιούνται για τη διαχείριση του άγχους και της κατάθλιψης. Μέσω αυτών των εργαλείων δίνεται η δυνατότητα στους χρήστες που αναζητούν βοήθεια να έχουν άμεση πρόσβαση και να δέχονται υποστήριξη και συμβουλές, κυρίως ψυχοεκπαιδευτικής φύσεως, διευκολύνοντας τη ζωή τους.
Η ΑΙ, με τη δυνατότητα ανάλυσης μεγάλων δεδομένων, μπορεί πλέον να αναγνωρίζει μοτίβα συμπεριφοράς και να παρέχει στοχευμένες και δομημένες απαντήσεις, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες ανάγκες. Πολλά chatbot προσφέρουν αυτόματες συμβουλές ή προγράμματα καθοδήγησης που βασίζονται σε δεδομένα και έρευνες, προσφέροντας μια ευρεία γκάμα πληροφοριών.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί πως η αλληλεπίδραση αυτή βασίζεται κυρίως στη λογική κι όχι στο συναίσθημα.
Παρά την ικανότητα της AI να προσφέρει λύσεις, δεν μπορεί να κατανοήσει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων.
Η ενσυναίσθηση απαιτεί ευαισθησία και αναγνώριση των συναισθηματικών αναγκών του θεραπευόμενου σε κάθε στιγμή. Αν και η AI μπορεί να μιμηθεί την ενσυναίσθηση με τη χρήση έτοιμων φράσεων, η πραγματική ενσυναίσθηση είναι δυναμική και προσαρμόζεται στις συνθήκες και τις συναισθηματικές αντιδράσεις του άλλου (Gelso & Hayes, 1998).
Ακόμα κι αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να δώσει μια «σωστή» απάντηση, δεν μπορεί να προσφέρει τη θαλπωρή και την υποστήριξη που προέρχονται από μια αυθεντική ανθρώπινη σχέση. Οι άνθρωποι αναζητούν την ασφάλεια που προσφέρει η αμοιβαία κατανόηση και αυτό το στοιχείο είναι αναντικατάστατο.
Κλινικές μελέτες δείχνουν ότι η ψυχοθεραπεία που βασίζεται στη θεραπευτική σχέση είναι σημαντικά πιο αποτελεσματική για τη μακροχρόνια βελτίωση της ψυχικής υγείας του ατόμου, καθώς η αλληλεπίδραση με την τεχνητή νοημοσύνη συχνά είναι επιφανειακή και περιορίζεται σε μηχανικές αντιδράσεις (Norcross & Wampold, 2011).
Σύμφωνα επίσης, με τον Carl Rogers, η θεραπευτική σχέση αποτελεί σημαντικό θεραπευτικό εργαλείο, καθώς επηρεάζει τη διεργασία της θεραπευτικής αλλαγής και καθορίζει την επιτυχή έκβαση της θεραπείας. Οι άνθρωποι που αισθάνονται ότι ο θεραπευτής τους νοιάζεται πραγματικά, είναι πιο πιθανό να πραγματοποιήσουν βαθύτερες αλλαγές στη ζωή τους. Η εμπιστοσύνη, η ενσυναίσθηση και η αίσθηση ότι κάποιος τους κατανοεί σε βάθος είναι θεμελιώδεις για την επιτυχή έκβαση της ψυχοθεραπείας (Rogers, 1951).
Συμπερασματικά, αν και η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αποτελέσει σημαντικό συμπληρωματικό εργαλείο στη θεραπευτική διαδικασία, η θεραπευτική σχέση παραμένει αναντικατάστατη για την ψυχική υγεία. Οι άνθρωποι επιζητούν την αυθεντικότητα και την ανθρώπινη επαφή, στοιχεία που είναι καθοριστικά για την αίσθηση κατανόησης και ασφάλειας.
Ωστόσο, σε ένα φουτουριστικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας (μπορεί και όχι), όπου ο «μετα-άνθρωπος» θα μπορούσε να σηματοδοτεί την όσμωση τεχνητού και φυσικού κόσμου, δε θα μπορούσε κάποιος να μην αναρωτηθεί: «Τί θα συνέβαινε εάν η τεχνητή νοημοσύνη εξελισσόταν σε ένα είδος που θα διεκδικούσε δικαιώματα και αναγνώριση ως οντότητα;». Σε αυτό το υποθετικό σενάριο, ίσως θα αναγκαζόμασταν να αναθεωρήσουμε πολλές από τις θεμελιώδεις αρχές που αφορούν τη θεραπευτική σχέση και την ανθρώπινη επαφή, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τη μοναδικότητα της ανθρώπινης σύνδεσης. Εάν η AI καταφέρει κάποτε να αναπτύξει αυτογνωσία και συναισθηματική συνείδηση, θα διεγείρει νέα ηθικά και φιλοσοφικά ερωτήματα για το τί σημαίνει να είσαι άνθρωπος και τί είδους σχέση χρειαζόμαστε για να θεραπεύσουμε τις πιο βαθιές μας πληγές.
Όπως έχει πει ο Αριστοτέλης, «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικό ον», και είναι σαφές ότι η πραγματική σύνδεση και η ενσυναίσθηση που προέρχονται από μια ανθρώπινη σχέση δεν μπορούν να αντικατασταθούν από την τεχνολογία, τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα.
Πηγές:
Gelso, C. J., & Hayes, J. A. (1998). The Psychotherapy Relationship: Theory, Research, and Practice. Wiley.
Norcross, J. C., & Wampold, B. E. (2011). Evidence-Based Therapy Relationships: Research Conclusions and Clinical Practices. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training.
Rogers, C. R. (1951). Client-Centered Therapy: Its Current Practice, Implications, and Theory. Houghton Mifflin.
Αξιόλογες ταινίες: "Her" (2013) & "Ex Machina" (2014)
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
